از پنجم خرداد ۱۳۸۸ با تصویب قانون جرایم رایانه‌ای فصلی دیگر به ۲۹ فصل از قانون مجازات اسلامی افزوده شده است. چون بیان مطالب حقوقی به زبان ساده می‌تواند افراد حقوقدان و غیر حقوقدان را در فهم و درک نظر قانونگذار یاری کند لذا بخش مطالعاتی مرکز حامیان حقوق بشر با کمک خانم مهناز پراکند وکیل دادگستری قانون مذکور را صرفآ از منظر حقوقی و به زبانی ساده و به صورت پرسش و پاسخ شرح داده است.
مطالعه این مقاله‌ها به تمام افرادی که به نحوی با رایانه سروکار دارند توصیه می‌شود. با مطالعه این بخش ضمن آشنایى با قسمتی از قوانین ایران می‌توانید با میزان محدودیت آزادی بیان و سانسور در ایران نیز آگاه شوید.
در طرح اولیه تهیه شده برای این قانون تعاریف زیر از اصطلاحات به کار رفته رایانه‌ای به عمل آمده است که قبل از مطالعه قانون لازم است با اصطلاحات فنی ان آشنا شویم:
الف- سیستم رایانه‌ای
(Computer System)
هر نوع دستگاه یا مجموعه‌ای از دستگاههای متصل سخت‌افزاری ـ نرم‌افزاری است که از طریق اجراى برنامه هاى پردازش خودکار داده عمل مى کند.
(Communication System)
هر گونه انتقال الکترونیکی اطلاعات بین یک منبع (فرستنده، منبع نوری) و یک گیرنده یا آشکارساز نوری از طریق یک یا چند مسیر ارتباطی بوسیله پروتکل‌هایی که برای گیرنده قابل فهم و تفسیر باشد.
ج- داده رایانه‌ای
(Computer Data)
هر نمادی از وقایع، اطلاعات یا مفاهیم به شکلی مطلوب برای پردازش در یک سیستم رایانه‌ای که شامل برنامه‌ای مناسب است و باعث می‌شود که سیستم رایانه‌ای عملکرد خود را به مرحله اجرا گذارد. داده دارای ارزش مالی است.
د- داده محتوا
(Content Data)
هر نمادی از موضوعات، مفاهیم یا دستورالعمل‌ها نظیر متن، صوت یا تصویر، چه به صورت در جریان یا ذخیره شده که جهت برقراری ارتباط میان سیستمهای رایانه‌ای یا پردازش توسط شخص یا سیستم رایانه‌ای بکار گرفته شده و بوسیلة سیستم رایانه‌ای ایجاد شود.
هـ – داده حاصل از تبادل داده محتوا
(traffic data)
هرگونه داده‌ای که توسط رایانه‌ها در زنجیره ارتباطات تولید می‌شود تا ارتباطی را از مبدأ تا مقصد مسیریابی کند و شامل مبدأ ارتباط، مقصد، مسیر، زمان، تاریخ، اندازه، مدت زمان و نوع خدمات اصلی و غیره خواهد بود.
و- اطلاعات
(information)
داده، متن، تصویر، صدا، کد، برنامه رایانه‌ای، نرم‌افزار و پایگاه داده یا مایکروفیلم یا مایکروفیش ایجاد شده رایانه‌ای می‌باشد.
ز- اطلاعات مشترک
(Subscribe information)
هر گونه اطلاعاتی که در دست تأمین کننده خدمات وجود داشته و مربوط به مشترک آن خدمات بوده و شامل نوع خدمات ارتباطی و پیش‌نیازهای فنی و دوره استفاده از آن خدمات، هویت مشترک، آدرس IP یا پستی یا جغرافیایی، شماره تلفن و سایر مشخصات شخصی وی می‌شود.
ح- تأمین کننده خدمات
(Service Provider)
هر شخص حقیقی یا حقوقی است که برای کاربر خدماتش امکان برقراری ارتباط با سیستم کامپیوتری را فراهم آورده یا داده رایانه ا ی را به جای ارائه دهنده خدمات ارتباطی یا کاربران آن پردازش یا ذخیره می‌کند.
در قانون جرایم رایانه‌ای تعریف مشخصی از این نوع جرایم به عمل نیامده است و قانونگذار فقط مصادیق جرایم رایانه‌ای را بیان و برای آن‌ها مجازات تعیین کرده است. قبل از بیان تک تک مواد و تحلیل حقوقی آن‌ها به زبان ساده لازم می‌دانم تعریف مشخصی از برخی واژه‌های به کار رفته در این قانون را بیاورم:
داده‌ها: داده‌ها در واقع به همه اطلاعالتی گفته می‌شود که با اعداد، ارقام و حروف یا علامت‌ها ونماد‌ها وارد رایانه یا کامپیو‌تر می‌شوند و توسط کامپیو‌تر مورد پردازش قرار می‌گیرند اطلاعاتی که وارد رایانه می‌شوند یا بصورت متن و نوشتاری است یا بصورت صوت یا شنیداری است و یا بصورت فیلم یا دیداری است. بنابراین هر جا در قانون از داده یا داده‌ها سخن گفته شده منظورقانون گذار اطلاعاتی است که وارد رایانه شده است که پس از پردازش توسط کامپیو‌تر درخروجی رایانه قرار می‌گیرند.
برای تشخیص جرایم رایانه‌ای لازم است یک به یک مواد مربوطه را مطالعه کرده و اجزای تشکیل دهنده هر یک از جرایم تعریف شده را بدست بیاوریم تا مشخص شود که در چه صورت می‌توان گفت جرمی از جرایم رایانه‌ای اتفاق افتاده است.
شایان ذکر است هر جرمی از ترکیب سه عنصر تشکیل می‌شود. یعنی عملی یا کاری جرم تلقی می‌شود که حتمآ سه عنصر لازم برای تشکیل جرم را باهم داشته باشد واگر یکی از آن‌ها وجود نداشته باشد نمی‌توانیم بگوئیم جرم واقع شده است همانطور که هر موجود زنده‌ای به مغز، قلب و ریه نیاز دارد وبدون هر یک از آن‌ها زنده بودن او محل تردید است.
پرسش – سه عنصری که جرم را تشکیل می‌دهند کدام‌ها هستندد؟
پاسخ – سه عنصر تشکیل دهنده جرم عبارتند از: عنصرقانونی –عنصر مادی – عنصر معنوی یا روانی جرم.
جرم به منزله موجودی زنده است که وجود آن تابع وجود سه عنصرقانونی- مادی ومعنوی یا روانی است.
منظور ازعنصر قانونی جرم درواقع همان قانونی است که انجام دادن کار ی را جرم دانسته وبرای آن مجازات تعیین کرده است. مثلا ماده ۵۸۸ قانون مجازات اسلامی که گرفتن ودادن رشوه را جرم دانسته است وبرای آن مجازات تعیین کرده است، عنصر قانونی جرم رشاء وارتشاء است.
منظور از عنصر مادی جرم عملی است فیزیکی که انجام شدنش قانونآ جرم است ونباید انجام شود یعنی اگرکسی کاری را انجام دهد که در قانون جرم شناخته شده است می‌گویند عنصر مادی جرم انجام شده یا محقق شده است. در اصطلاح حقوقی می‌گویند فعل مثبت مادی یعنی هر فعل یا عملی که بطور مادی انجام شود.
مثل اینکه در قانون گفته شده هر کس بدون اجازه یا اطلاع دیگری در جیب او دست ببرد ومحتویات آن را در بیاورد، کار او سرقت است وقابل مجازات می‌باشد. به نفس این کار، یعنی دست بردن در جیب دیگری بدون اجازه واطلاع او وبرداشتن محتویات آن، می‌گویند عنصر مادی جرم سرقت.
البته عنصر مادی بعضی از جرم‌ها انجام ندادن کاری است که باید انجام شود. مثل اینکه شوهر مکلف به پرداخت نفقه همسر خود است ودر صورتی که نفقه همسر خود را نپردازد مرتکب جرم ترک نفقه شده است. در اصطلاح حقوقی می‌گویند عنصر مادی این جرم «ترک فعل» است.
به کسی که کار غیر قانونی را انجام می‌دهد می‌گویند مرتکب آن کار شده است.
پرسش – عنصر معنوی جرم چیست؟
پاسخ – هر جرمی برای اینکه محقق شود یعنی بوجود آید باید مرتکب آن کار باید بداند که انجام دادنش جرم است ومجازات دارد. وبا دانستن اینکه انجام دادن کاری جرم است ومجازات دارد، آن را انجام دهد اینجا می‌گویند با نیت قبلی انجام شده وطرف سوء نیت داشته است به این قصد ونیت قبلی یا علم وعمد انجام دهنده کار غیر قانونی می‌گویند عنصر معنوی یا روانی جرم. در واقع عنصر معنوی یا روانی جرم را سوء نیت مجرم تشکیل می‌دهد
سوء نیت مجرمانه دونوع است:
سوء نیت عام: سوء نیت عام در هر جرمی، در واقع علم به جرم بودن عمل وقصد وعمد در انجام آن است. یعنی همینکه شخصی با علم به مجرمانه بودن عملی آن را انجام دهد می‌گویند سوء نیت مجرمانه داشته است وجرم محقق شده است.
سوء نیت خاص: در بعضی از جرایم غیر از علم وعمد برای انجام دادن جرم، مجرم باید بدنبال نتیجه‌ای هم برای خود باشد که به نتیجه یا حاصل عمل مجرمانه‌ای که مجرم بدنبال آن بوده است، می‌گویند سوء نیت خاص.
مثلا درورود غیر قانونی به منزل دیگری که جرم است همینکه شخصی بداند که حق ورود به خانه دیگری را ندارد ولی عمدآ وبا این قصد وارد منزل دیگری بشود اینجا جرم ورود غیر قانونی محقق شده است. در این جرم نتیجه دیگری برای مجرم عائد نشده است. اما مثلآ در کلاهبرداری، کلاهبردار بدنبال بدست آوردن مال از شخصی است که از او کلاهبرداری می‌کند.
در قانون هم موقعی جرم کلاهبرداری محقق می‌شود که مجرم به این نتیجه رسیده باشد. وصرف علم او به مجرمانه بودن عمل، وقصد او به فریب وبردن مال دیگری برای تحقق جرم کلاهبرداری کافی نیست بلکه سوء نیت خاص یعنی بردن مال هم شرط تحقق جرم است. پس در بعضی از جرایم عنصر معنوی جرم فقط علم وعمد مجرم به انجام عمل مجرمانه است ودر بعضی دیگر علاوه بر علم وعمد او، سوء نیت خاص هم لازم است.