آپارتاید اقلیمی دغدغه بزرگ قرن بیست و یکم
مرکز حامیان حقوق بشر: داستان نگران کننده تخریب روزافزون محیط زیست در سطح ملی، منطقه‌ای و جهانی، بزرگترین سونامی و خطر قرن بیست و یکم به شمار می رود. اعتقاد بسیاری از کارشناسان و فعالان این حوزه بر این است که بخش عمده دلایل نابودی محیط زیست تحت تاثیر مدرنیه و زندگی مدرن بشر است. روز بیست وپنجم ژوئن بود که فیلیپ استون، گزارشگر ویژه سازمان ملل درامور فقر شدید ، نسبت به وقوع آپارتاید اقلیمی که در آن ثروتمندان با صرف هزینه اسباب رفاه خود را فراهم می کنند درحالی که باقی جهان دچار رنج خواهد شد هشدار داد. اصلی ترین بخش این گزارش منتشر شده این نکته بود که جمعیت فقیر جهان احتمالا بیشترین ضربه را از افزایش دما خواهند خورد و این تغییرات به طور بالقوه باعث کمبود آذوقه و افزایش مناقشه خواهد شد و آنهایی که کمترین نقش را در تصاعد گازهای گلخانه ای داشته اند، بیشترین آسیب را خواهند دید. استون در بخشی ازگزارش خود از ژایر بولسونارو، رئیس جمهور برزیل، به خاطر گشودن آمازون به روی صنعت، معدنکاری و تضعیف حفاظت های زیست محیطی انتقاد کرد ودونالد ترامپ رئیس جمهور آمریکا هم به خاطر انتصاب لابی گرهای سابق در پست های نظارت بر سیاست های آب و هوایی و ساکت کردن و ایجاد ابهام در علوم اقلیمی و همچنین لغو سیاست های حفاظت از محیط زیست را مور انتقاد قرارداد. اما سوال اینجاست که آیا تاثیر نوع زندگی و پیشرفت دولتها و افراد ثروتمند دراین حد است که ازآن به عنوان آپارتاید اقلیمی یاد شده است و نقش مدرنیته درنابودی محیط زیست به این اندازه است؟
ثروت بیشتر،مصرف بیشتر،تخریب بیشتر
آینده کره زمین با توجه به افزایش روز افزون انواع آلاینده های صنعتی کشورهای مختلف به خصوص قدرت‌های جهانی ، افزایش تولید گازهای گلخانه ای، تخریب وسیع جنگلها ، ورود میلیون‌ها تن پلاستیک و پسماندهای صنعتی و خانگی به دریاها و اقیانوس‌ها و مواردی ازاین دست به خطر افتاده است که می توان مدرنتیه و ردپای ثروتمندان را دراین تخریب احتمالی موثرتر از سایر موارد دانست. به نظر می رسد که تا حد زیادی بتوان نظریه استون را تایید کرد. کاملا واضح است که هرچقدر مصرف بیشتر شود،تخریب بیشتری را شاهد خواهیم بود.ثروتمندان بیشتر ازسایر اقشار جوامع مصرف می کنند و ابزارهای بیشتری برای دخل و تصرف درطبیعت دارند و با توان مالی خودشان می توانند به جنگ قوانین حاکم برطبیعت بروند. انتشار گازهای گلخانه ای و تولید کربن ازسوی ثروتمندان بیشتر است. آنها با هواپیماهای شخصی تردد می کنند ،چندین نوع خودرو با انواع سوخت ازجمله سوخت های فسیلی دراختیار دارند،دربسیاری ازنقاط ویلای شخصی دراختیار دارند که همه اینها نمادهای تخریب به حساب می آیند و به همین دلیل طبیعی است که هرچقدرثروت بیشتری دراختیار داشته باشید تخریب بیشتری هم رخ می دهد. دراین زمینه حتی می توان مشهور ترین ثروتمندان عالم را مثال زد که خیّر جلوه می کنند . به طور مثال بیل گیتس صدها هکتار جنگل را ازدست جنگل خواران نجات داده است و به فکر احیای جنگلهای بوده است اما ثروت افسانه ای بیل گیتس ازکجا به دست آمده است که دست به چنین اقداماتی زده است؟ می توان کمپانی« آی بی ام» با مالکیت بیل گیتس را مثال زد که خودش کلی انرژی مصرف کرده و هدر داده است و طبیعی است که خسارت فروانی را هم به بار آورده است. » اما دراین میان شاهد حداقل درایت برخی از ثروتمندان برای جبران بخشی ازاین تخریب ،هم بوده ایم. برخی از آنها مانند بیل گیتس حداقل بخشی ازگناهان خود را به این شکل ترمیم می کنند اما بخشی دیگر چنین درایتی ندارند و به طور مثال درساخت اسلحه ،پروژه های تخریب کننده محیط زیست مانند ساخت دامداری های صنعتی بزرگ، تاسیس کارخانه های فولاد و سیمان،کارخانه های مربوط به انرژی حرارتی با توربین های حرارتی سرمایه گذاری می کنند و برخی هم برروی انرژی های نو مانند توربین های بادی کار می کنند. به هرحال ثروت بشر بیش ازاینکه عامل خیر باشد ،عامل شربوده است اما استثناهایی هم وجود داشته است. به هرحال برخی ازثروتمندان هم بوده اند که تلاش کردند برخی ازگناهان خود را به این ترتیب ترمیم کنند. اما دراین میان شاید یک سوال مطرح شود،اینکه آیا نمی توان این موارد را با این نکته که زندگی بشریت به سوی مدرنیته پیش رفته است ،توجیه کرد و این سرمایه گذاری ها را اجتناب ناپذیر دانست ؟شاید بتوان به این سوال اینگونه پاسخ داد که به هرحال درکنار پیشرفت زندگی بشرراه های برای جلوگیری ازاین تخریب وجود دارد.برخی ازثروتمندان درسراسر دنیا فعالیت هایی ازاین دست انجام می دهند و به طور مثال سالیانه به کاشت 100 هزار درخت اقدام می کنند . شخصی مانند سباستیائو سالگادو ،عکاس برزیلی درمدت 20 سال کاشت دو میلیون درخت را انجام داد و یک دهکده کاملا نابود شده را دوباره احیا کرد.بسیاری ازافراد آمده اند و روی پروژه های خورشیدی کار کرده اند. یکی ازپروژها های بیل گیتس ساخت هواپیمای خورشیدی بوده است تا به نوعی بتوان آلودگی های به وجود آمده براثر تردد هواپیماها را کاهش داد. برخی دیگر با تاسیس مدارس مربوط به حوزه طبیعت و محیط زیست ، فضایی را فراهم کرده اند تا کودکان بتوانند تجربه لمس بی واسطه طبیعت را پیدا کنند. برخی دیگر برروی انتشار کتاب دراین حوزه سرمایه گذاری می کنند یا ازدانشمندان برای انتشار آثارشان حمایت می کنند تا بخشی ازخسارت ها جبران شود.
صنعت عامل تخریب نیست؟
اما سوال مهم اینجاست که وضعیت ایران ازلحاظ مشکلات زیست محیطی نسبت سایر کشورهای دنیا درچه وضعیتی قراردارد. آیا درایران هم عواملی ازجمله زندگی مدرن،افزایش کارخانه های صنعتی و عواملی ازاین دست وضعیت محیط زیست را بیش از قبل به خطر انداخته اند؟ آمارها نشان می دهد که ایران ازلحاظ مشکلات محیط زیستی دربین 150 کشور مورد بررسی درجایگاه 108 قرار دارد و به عبارتی دیگر فقط 42 کشور وضعیتی بدتر ازکشور مارا دارند. ماازنظر بسیاری ازمولفه های محیط زیستی مانند فرسایش خاک،فرونشست زمین وبیابان زایی دربدترین وضعیت ممکن دربین سایر کشورهای دنیا قرار داریم و اصلا وضعیت قابل دفاعی نداریم. دربحث فرسایش خاک ما بیش از دو میلیارد تن خاک ازدست داده ایم که ارزشی معادل 56 میلیارد دلار دارد. کافی است بدانیم میزان فرسایش خاک درایران 8 برابر متوسط جهانی به شمار می رود و با توجه به اینکه هرسانتیمتر خاک 800 سال زمان می برد تادرایران شکل بگیرد ،پس وضعیت خطرناکی داریم . مهم ترین عوامل فرسایش خاک درایران را می توان عملیات تکنوژنیک،تغییر کاربری،تجاوز به جنگلها و مراتع،سیلهای حادثه خیز ،جاده های غیر اصولی و… دانست. ما ازلحاظ وضعیت بهره وری آب هم دررده ماقبل آخر دنیا قرار گرفته ایم . اما تمامی این مسائل به این معنا نیست که هرچقدر صنعت توسعه بیشتری پیدا کند تخریب محیط زیست هم بیشتر صورت می گیرد.دراین زمینه می توان کارخانه سیمان ثامن درکرمانشاه را مثال زد که می شود وارد دود کش این کارخانه شد و به راحتی نفس کشید،به این خاطر که تمامی مسائل زیست محیطی درطراحی این کارخانه رعایت شده است. پس می توان صنعت را توسعه داد ،اما با رعایت مسائل زیست محیطی به طبیعت هم خسارتی وارد نکرد و مثلا پساب کارخانه را مجددا مورد استفاده قرار داد و اجازه نداد که به آلاینده ها افزوده شود.این مسائل همه وظیفه دستگاه های نظارتی مانند سازمان محیط زیست است که بتواند دراین حوزه خوب عمل کند یا نکند.درکل هیچ تضاد زاویه ای جدی بین اینکه مردم مرفه شوند یا محیط زیست را انتخاب کنند وجود نخواهد داشت. ما می توانیم هم حافظ محیط زیست باشیم و هم می توانیم رفاه را داشته باشیم اما لازمه این امر دراختیار داشتن دستگاه های نظارتی پرقدرت هستند که بتوانند دقیق عمل کنند.
نقش کم رنگ سازمان محیط زیست
حالا دغدغه اصلی اینگونه شکل می گیرد که آیا چنین دستگاه های نظارتی برای جلوگیری ازتخریب محیط زیست درایران وجود دارند؟ آیا سازمان محیط زیست به عنوان متولی چنین امری درایران توانسته این موضوع را مدیریت کند؟ پاسخ بدون شک منفی خواهد بود. کاملا مشخص است که دولت توجه چندانی به این سازمان ندارد و محیط زیست همیشه جز ضعیف ترین سازمانهای دولتی ایران به شماررفته است . چه ازلحاظ کمبود بودجه و چه ازلحاظ به کار گیری پرسنل کارآمد. وقتی انگیزه ای برای پرسنل این سازمان وجود ندارد و حمایت مالی هم وجود ندارد این شائبه ایجاد می شود که انگار دولت دوست دارد که این سازمان درحد یک حیات خلوت باقی بماند. پس دراین میان فعالان محیط زیست می مانند ونقش پررنگشان. قطعا فعالان زیست محیطی این وظیفه را دارند که به آگاه سازی سایر اقشار جامعه و روشنگری بپردازند ومردم را به مطالبات خودشان درحوزه محیط زیست آگاه کنند، از ابزارهای قانونی که درقوانین بالادستی وجود داردمانند تبصره 3 ماده 66آئین دادرسی و یا اصل 50 قانون اساسی و یا ماده 187 قانون مجازات های بازدارنده استفاده کنند و یا بتوانند تجمعات آرام برگزار کنند و بتوانند حاکمیت را به چالش بکشند و درراه دفاع ازمحیط زیست شجاع ،مستقل و نترس باشند.شاید به این ترتیب بتوانند به فرایندی کمک کنند که درپی آن مدیران نسبت به مشکلات محیط زیستی پاسخگو باشند. اما آیا راه برای فعالیت آزاد فعالان محیط زیست درایران هموار است. وقتی بسیاری ازآنها با اقدامات بازدارنده و اتهامات سیاسی و جاسوسی بازداشت شده اند و پشت میله های زند ان هستند چگونه می توان امید داشت تا آنها آزادانه به فعالیت دراین حوزه بپردازند.
