آموزه های کمپین یک میلیون امضا و ائتلاف های جنبش زنان برای جنبش دموکراسی خواهی
منصوره شجاعی
دراین مطلب قصد نگارنده آن است که با برشماری ۳ حرکت مهم و تاثیر گذار جنبش زنان در امر ایجاد ائتلاف های گسترده وتولید گفتمان مستقل طی ده سال اخیر ، تاثیر این حرکت ها وبه طور مشخص تاثیر کمپین یک میلیون امضا را بر جنبش دموکراسی خواهی در ایران بازگو کند.
بی تردید شمار حرکت های تاثیر گذار زنان فعال طی این سالها از آنچه که در این مختصر به دست می رسد بسی بیشتر بوده است. اما انتخاب ۳ ائتلاف بزرگ یعنی«کمپین یک میلیون امضا» و«هم اندیشی زنان» ونیز«همگرایی زنان برای طرح مطالبات دردوران انتخابات» ، به منزله نمونه و به دلیل سازگاری الگوی آنها با جنبش دموکراسی خواهی و کاربست شیوۀ کاری آنها با این جنبش است.
سخن آغازین
جنبش زنان ایران با تجربه بیش از صد سال تلاش برای دستیابی به برابری حقوقی، در بیست سال اخیر موفق به اجرای طرح ها و ایجاد نهادهای ماندگاری شده است که رد پای آن در جنبش دموکراسی خواهی به وضوح دیده می شود. نهادها و سازمان های مستقل زنان از یکسو موجب تقویت جامعه مدنی شده و ازسوی دیگر ضرورت حضور خود را در جامعه مدنی تثبیت کرده¬اند.
از اوایل دهه هفتاد با آغاز سیاست های تعاملی دولت درصحنه بین المللی و توجه به شرایط جهانی، فضای نسبتا بازی برای فعالیت هایی به وجود آمد که چهره ایران را در عرصه بین الملل موجه تر نشان می¬داد. حضور جامعه مدنی قدرتمند و فعالیت تشکل های غیردولتی از زمره این فعالیت ها و برنامه توسعه هزاره سازمان ملل بود. بنابراین در این دوره اکثر نیروهای فعال به ویژه زنان توانستند با استفاده هشیارانه از این فضای کمابیش باز، تشکل های علنی و مستقل خود را برپا کنند.
امکان فعالیت مستقل و علنی در دوران اصلاحات موجب شکل گرفتن تشکل هایی با رویکرد های برابری خواهانه شد که به جاست از مرکز فرهنگی زنان یاد کنم که در سال ۲۰۰۰ تاسیس شد و اولین تشکل مستقل زنان با رویکرد برابری خواهی بود. نام بردن از این نهاد به دلیل نقش بدعت گزار آن در ایجاد کتابخانه زنان صدیقه دولت آبادی و نیز بسیاری از حرکت هاو ائتلاف های سالهای اخیر زنان است. از آن جمله اولین ائتلاف بزرگ جنبش زنان پس از انقلاب به نام « هم اندیشی زنان» است.
– هم اندیشی زنان، گام آغازین در ایجاد ائتلاف
درسال ۲۰۰۳ شیرین عبادی از چهره های کلیدی جنبش زنان و حقوق بشر ازسوی کمیته جایزه صلح نوبل به عنوان برنده اعلام شد و افتخار دریافت این جایزه را همچون سرمایه ای عظیم به ایران و به جنبش زنان هدیه کرد.
به همین مناسبت در مرکز فرهنگی زنان مصمم به برگزاری جلسه ای بزرگ با حضور گسترده و متنوعی از طیف های زنان برای دیدار با شیرین عبادی شدیم. با همکاری تعدادی دیگر اززنان فعال در حوزه های متنوع تلاش کردیم تا جمع بزرگی از زنان فعال در حوزه های مختلف هنری، ادبی، روزنامه نگاری، دانشجویی و حتی چندتن از نمایندگان زن مجلس و با گرایش های متنوع از سکولار تا مذهبی را گرد هم آوریم وهم درآن جلسه بود که پیشنهاد تداوم برگزاری این چنین جلسات با حضور طیف های گوناگون و رنگین کمانی مطرح شد.نمایندگانی از سازمانها ،نهادها و گروههای مختلف زنان تشکیل دهنده این جمع بودند. بدین ترتیب سوغات سفر شیرین عبادی برای جنبش زنان شکل گیری جمع «هم اندیشی زنان» در سال ۱۳۸۳ بود.
جمع هم اندیشی زنان در طول سالهای فعالیت خود موفق به انجام حرکت های تاثیر گذاری شده است که یکی از مهم ترین این فعالیتها، برگزاری تجمع بزرگ ۲۲ خرداد ۱۳۸۴ دراعتراض به قوانین تبعیض آمیز در قانون اساسی در آستانه انتخابات دوره جدید، پس از اتمام دوره ریاست جمهوری آقای خاتمی، بود. (۱)
هرچند که گرایش های موجود نسبت به انتخابات در جمع هم اندیشی گستره¬ای بود ازتحریم کنندگان انتخابات تا افراد و جریان¬هایی که تمایل به شرکت در انتخابات داشتند و نیز جریانی که اصولا درباره شرکت یا عدم شرکت موضع گیری خاصی نداشت، اما به رغم تمام این تفاوت ها، آنچه یکایک این زنان را برای حضور درآن تجمع همگن ساخته بود اعتراض به قوانین تبعیض آمیز در قانون اساسی بود. بدین ترتیب جمع هم اندیشی سواربرگفتمان حقوقی و با مطالبه روشن ومشخص خود برای تغییر قوانین تبعیض آمیز فضای خیابان را از آن خود ساخت و خواست مشخص خود را در جامعه آشکارکرد. این تجمع ظاهرا بدون هزینه های جدی پایان یافت اما با روی کار آمدن دولت آقای احمدی نژاد، برخی از افراد جمع هم اندیشی و کمیته هماهنگی آن تجمع احضار و بازجویی شدند و بدین ترتیب دولت جدید ظهور مستبدانه خودرا با «عطف به ماسبق» نیز به رخ جنبش زنان کشید.
جمع هم اندیشی و تجمع میدان هفت تیر: بیست ودوخرداد ۱۳۸۵
تاثیرسیاست های مبتنی بر سرکوب دولت آقای احمدی نژاد بر فعالیتهای مدنی، به جمع هم اندیشی نیز سرایت کرد و زمزمه هایی در مخالفت با برگزاری تجمع های خیابانی آغاز شد. اختلاف نظر در مورد کاربست روش تجمع های خیابانی بدانجا رسید که در نهایت تجمعی که به مناسبت سالگرد تجمع بیست و دو خرداد در میدان هفت تیر برگزار شد با حضور تمام اعضای جمع هم اندیشی نبود. بعد ازبرگزاری تجمع وآغاز کار کمپین یک میلیون امضا نیز با تمام تلاشی که تعدادی از اعضای هم اندیشی برای بازسازی این جمع انجام دادند اما ادامه کاراین جمع با همان ترکیب و همان نام میسرنشد. اما این به معنای نادیده انگاشتن این تجربه گران¬قدر در جنبش زنان نیست. میراثی که زمینه ایجاد ائتلاف¬هایی بسیار مهم و گسترده تر همچون کمپین یک میلیون امضا و همگرایی زنان برای طرح مطالبات را فراهم ساخت: اتحاد عمل جریان¬های گوناگون و هویت مند پیرامون مطالبات مشترک با اغماض نسبت به تفاوت ها و اختلاف نظرها در شکل گیری یک ائتلاف.
کمپین یک میلیون امضا، تجربه ای ماندگار در جنبش زنان
شکل گیری کمپین یک میلیون امضا برای تغییرقوانین تبعیض آمیز با تجمع مسالمت آمیز زنان در دوازدهم جون سال ۲۰۰۶ هفتم تیر آغاز می شود. تجمعی که پس از گذار از تجربیات تلخ و شیرین گروه های بزرگ زنان و روی کار آمدن دولتی زن ستیز اینک در میدان هفت تیر به سخت ترین اشکال ازسوی پلیس و نیروهای امنیتی به خشونت کشیده شد.
مدت کوتاهی بعد ازآن تجمع، به رغم حملاتی که منجربه دستگیری تعداد زیادی از شرکت کنندگان در تجمع شده بود، طراحی و برنامه ریزی کمپین با بحث و تبادل نظر بین گروه ها وافراد شرکت کننده در تجمع پیش می رفت. نهایتا در روز پنجم شهریو ماه ۱۳۸۵،کمپین یک میلیون امضا برای تغییرقوانین اعلام موجودیت کرد.(۲)
کمپین یک میلیون امضا برای تغییر قوانین تبعیض آمیز به عنوان پراهمیت ترین و موثرترین ائتلاف در تاریخ جنبش زنان ایران شناخته شده است. این کمپین که در ابتدا با مشارکت ۵۴ نفر از چهره های شناخته شده جنبش زنان در تابستان ۲۰۰۶ آغاز شد در کمتر از یک سال به چنان گستردگی و مقبولیتی دست یافت که تا به امروز نیز در نگاه برخی از فعالان، هم-طراز با یک جنبش ارزیابی می شود. عواملی که موجب چنین نگاهی به کمپین یک میلیون امضا شده است مطالبه محوری و حقانیت این مطالبه است که خواست حقوقی تغییر وضعیت زنان و حق برابر با مردان را از دستگاه های قانون گذار طلب می کند. عامل دوم پشتکار و تلاشی است که به ویژه در سالهای اول از سوی کنش¬گران کمپین تحولی عمیق درفضای بسته جامعه به وجود آورد. سپس می¬توان به نقش اطلاع رسانی و نقش رسانه های دیجیتالی اشاره کرد که در کوتاه¬ترین زمان موفق به معرفی کمپین و ایجاد ارتباط با دیگر نقاط جهان شدند. روش آموزش علنی و مردمی چهره به چهره که به سرعت در جامعه شناخته شد، و نیزگفتمان و روش خشونت پرهیز و مسالمت آمیز کمپین در تقابل با شیوه برخورد خشونت آمیز حکومتی نیز نقش به سزایی در معرفی اخلاقیات ضدخشونت کمپین داشت. این عوامل در کنار هم کمپین را همچون حرکتی عظیم و به یاد ماندنی در تاریخ جنبش زنان به یادگار گذاشته که ردپای آن هنوز درجریان های مسالمت آمیز دموکراسی خواه دیده می شود.مطالبه محوری، خشونت پرهیزی ،تکثرگرایی، استفاده از فضاهای عمومی شهری، استفاده به جا و منطقی از رسانه های بین المللی جزو آموزه های مهم و تاثیرگذار آن است.
همگرایی زنان برای طرح مطالبات در دوران انتخابات
درماه های پایانی دولت نهم ، ادامه فضای بسته و سیاست های خشونت آمیز حاکمیت در برابر فعالیت های مدنی از یک سو و بحران های فزاینده اقتصادی و اجتماعی از سوی دیگر جامعه را درگیر مشکلات حاد و روزمره کرده بود و نیروی جنبش های اجتماعی را به تحلیل برده بود. در وضعیتی مبهم و ناپایدار گروهی از فعالان جنبش زنان با توجه به فرارسیدن دوران انتخابات ریاست جمهوری در پی فرصتی برای حضور دوباره در جامعه و تماس مستقیم و علنی با مردم بودند.آنها در سال های اخیر همچون مشاهده گرانی فعال دریافته بودند که جامعه بسته و کنترل شده ایران درزمان های کوتاه پیش ازانتخابات از فضای نسبتا باز و ظاهرا دموکراتیکی برخوردار می¬شود که می¬تواند فرصتی برای بیان مطالبات و ترویج گفتمان ویژه شهروندی باشد.(۳)
شناسایی اینگونه فرصت ها در حکومت های خودکامه برای برنامه ریزی های مشترک میان-جنبشی، هشیاری اجتماعی و مدنی تلقی می¬شود. بدین روی فعالان جنبش زنان که به رغم سرکوب و کنترل چهارساله دولت احمدی نژاد موفق به ایجاد همبودی در میان جریان ها و طیف های متنوع زنان شده بودند، با اتکا به تجربه کمپین یک میلیون امضا و ائتلاف هایی چون هم¬اندیشی، منشور زنان، مادران صلح، ائتلاف علیه لایحه خانواده توانستند ائتلافی دیگر بر مبنای مطالبات مشترک زنان از طیف های گوناگون تشکیل دهند.
«همگرایی زنان برای طرح مطالبات در فضای انتخابات» با دو مطالبه مشخص یعنی پیوستن ایران به کنوانسیون بین المللی رفع تبعیض از زنان و نیز تغییر مواد تبعیض آمیز در قانون اساسی با تاکید بر مواد ۱۹، ۲۰، ۲۱ و ۱۱۵ وارد کارزار انتخاباتی سال۱۳۸۸ شد.
آموختن از دو تجربه هم¬اندیشی و کمپین یک میلیون امضا موجب شد که در همگرایی نیز، مانند الگوی هم¬اندیشی، از ابتدا بر هویت های سازمانی، همپای هویت های فردی تاکید شود. بدین ترتیب اولین بیانیه همگرایی با امضای بیش از چهل گروه و سازمان و هفتصد امضای فردی منتشر شد.(۴) این بیانیه با شعار «ما به مطالبات زنان رای می دهیم» بدون حمایت از هیچیک از کاندیداها، موضع مستقل خود را در فضای سیاسی اعلام کرد و یک باردیگربا حضوردرخیابان، مردم کوچه و بازار و کاندیداها را متوجه خواست های زنان ساخت.
نظر به اندوخته غنی که از کمپین یک میلیون امضا، جمع هم¬اندیشی و ائتلاف های دیگر به دست آمده بود، مشکلات ساختاری و چالش های جانبی تا حدزیادی مرتفع شده بود. درواقع «همگرایی زنان…» از همان زمینی سر برکشید که از چهار سال پیش به دست توانمند کنشگران جنبش زنان در ائتلاف های متکثر زنان به ویژه درکمپین یک میلیون امضا خوب شخم خورده بود.
هرچند که عمر این ائتلاف با توجه به ماهیت و موضوع آن بسیارکوتاه بود اما موجب شد: در فضای سیاسی و ملتهب آن دوره گفتمان مستقل برابری خواهی و فمینیستی پا به پای گفتمان سیاسی موجود در سطوح مختلف جامعه جاری شود و گفتمان برابری خواهی در جنبش دموکراسی خواهی ادامه یابد. در واقع همگرایی، جلوه حضور ققنوس وار تجربه های پیشین جنبش زنان در گفتمان مسلط سیاسی آن دوران بود.
جنبش زنان، از منظر جنبش های مدنی
شکل گیری جنبش های مدنی در ایران پس از انقلاب اسلامی با تلاش های حقوقی زنان آغاز شد تا جایی که جنبش زنان اغلب به عنوان شاخص حضور جنبش های مدنی در ایران شناخته شد. زیستن معنایی درمیان خانواده جهانی جنبش های مدنی و مسالمت آمیز گاه موجب تعاریفی یک سان و مصادیق این همانی از این جنبش ها به دست می¬دهد که می¬تواند همچون الگویی بومی حامل اندیشه ای جهانی شود.
«جنبش های نوین اجتماعی از دهه های۱۹۶۰ و ۱۹۷۰ در اروپا و امریکا وسایر کشورها ظهور کردند و در چارچوب گفتمان مدنی و حق خواهانه (نه لزوما ماتریالیستی و طبقاتی) شکل گرفته اند(…) این جنبش ها متفاوت با جنبش های انقلابی طبقاتی و کارگری سالهای دورتر عمل کرده اند. (…) آنها بیشتر درصدد فرهنگ سازی، تغییر و اصلاح قوانین، سیاست گذاری های جدید، زدودن سنت های ستم گرانه و تبعیض گر، و علیه خشونت و سلطه جویی¬اند. این جنبش ها نه دولت محور بلکه جامعه محورند. یعنی نه به دنبال براندازی این رژیم یا آن رژیم و گرفتن قدرت دولتی، بلکه درصددتغییر و تحول در سیاست ها، قوانین و سامانه های تبعیض گرا و سلطه جو و خشونت زا در تمامی نهادها و لایه های اجتماعی-اند.(…) این جنبش ها ازجمله جنبش زنان به جای یک حزب یا یک سازمان رسمی و دستگاه مشخص تصمیم گیری، دارای چندین سازمان و گروه ها و هسته های کوچک و بزرگ¬اند. آنها نه تک مرکزی و تک رهبری بلکه دارای چندین کانون تحرک و چندین رهبر و چندگونگی روش¬¬اند(…) و دارای سازمان دهی متمرکزوسلسله مراتبی عمودی با عضوگیری ونظام نامه مشخص و تدوین شده نیستند بلکه خصلتی شبکه ای دارند. به عبارت دیگر سیال، انعطاف پذیر و شبکه ای یا ژله ای هستند و نه حزبی وآهنین».(۵)
شکل گیری این جنبش ها برجنبش های دموکراسی خواهی جهان تاثیرزیادی داشته و روش و بینش این جنبش های نوین در زمینه حقوق مدنی ، محیط زیست،صلح،زنان، دانشجویان،کودکان و…همچون الگوهای سازگار در جنبش های دموکراسی خواهی جاری است.
درایران نیز جنبش های دموکراسی خواهی از قواعد و سنت ها ی این جنبش ها بهره برده اند؛در این میان جنبش زنان ایران که خود همواره در پی آموختن از روشهای مدنی وخشونت پرهیزجنبش های جهانی در سازگاری با اولویت ها و سنت های بومی جامعه بوده است بیشترین تاثیر را بر جنبش دموکراسی خواهی داشته است. افزون برآن حرکت پیش رونده وهویت مند جنبش زنان از طریق مداخله فمینیستی در فضای سیاسی انتخابات سال ۱۳۸۸ و وقایع پس از آن آموزه هایی را به درون جنبش دموکراسی خواهی برده است.
از آن جمله میتوان به تاثیر گفتمان خشونت پرهیز و مطالبه محورجنبش زنان ، تکثرگرایی و دگرپذیری در تشکیل ائتلاف های بزرگ، برابری خواهی حقوقی ، توجه به ساختارهای منعطف و غیر حزبی اشاره کرد.
از خشونت پرهیزی تا دادخواهی
ـــ اولین رودررویی فعالان جنبش زنان با خشونت های پلیس در تجمع های مسالمت آمیز، از جمله اولین گردهمایی کمپین در میدان هفت تیر ویا – حمله خشونت بار به تجمع هشتم مارس ۲۰۰۶ در اولین سال ریاست جمهوری آقای احمدی نژاد، خود موجب تاکید و تکیه بر حق شهروندی در مقابله قانونی و مسالمت آمیز با خشونت شد. درواقع، دررودررویی فعالان جنبش زنان با خشونت های پلیس از کنش دوسویه قانون-مداربه جای مقابله های غیر منطقی و هیجانی استفاده شد. یعنی طرح شکایت از نیروهای مهاجم و جلب اذهان عمومی نسبت به حق شهروندی. درواقع کنشگران جنبش زنان با کمک وکلای خود همچون شیرین عبادی، نسرین ستوده، لیلاعلی کرمی، زهره ارزنی و …طرح این شکایت رابه نفع ترویج گفتمان حقوقی وحق شهروندی درروند «دادخواهی» ازمراجع قانونی و «مراجعۀ پی¬در¬پی به مجراها ونهادهای قانونی » پیش بردند. که دراین بخش گروه «مادران کمپین» نقشی به سزا داشتند.
نمونه این روش را میتوان در مورد دادخواهی مادر سهراب اعرابی و دیگر جانباختگان جنبش سبز دید که از طریق نهادهای قانونی و شیوه های حقوق بشری در پی شناسایی و مجازات مسببین بودند. این روش به موازات روش عزاداری خیابانی «مادران عزادارپارک لاله»، درمجموع گفتمان قانون مدارو روش دادخواهی ازمراجع قانونی درمقابل خشونت های حکومتی را در جنبش سبزپیش می برد. وحتی موجب شد که خانواده زندانیان نامه هایی به مسولان و روسای قوه قضاییه برای الزام آنان به پاسخ گویی مسولانه نسبت به وضعیت زندانی هایشان بنویسند.
از تکثر تا توافق
ـــ تنوع نیروها در جنبش سبز دموکراسی خواهی موجب شده که گاه آن را جنبش رنگین¬کمانی نیز بنامند. این تنوع با ارجاع به مدل مشابه در جنبش زنان نشان از تداوم سنت تکثر گرایی در جنبش دموکراسی خواهی است تکثرو تنوعی که برای مثال در جنبش زنان از جمع هم¬اندیشی آغاز می¬شود، در کمپین با آزمون وخطا پیش می رود و در همگرایی با قدرت و گستردگی بیشتر، زمینه پیوندهویت مند با جنبش دموکراسی خواهی را ایجاد می کند. آنچه موجب اجتماع واحد این طیف های متنوع شده بود توافقی عمومی بر مطالبه ای مشترک بود . مطالبه ای که صرفنظر از تمامی تفاوت ها و اختلاف نظرها،همچون اولویتی عینی و ملموس موجب عمل اجتماعی واحد میان نیروهای متنوع گشته بود.
از نهاد تا شبکه
ـــ جنبش زنان با آگاهی از کارآیی شبکه های همگرا، که از طریق ائتلاف های پیشین شناسایی کرده و محک زده بود، موفق به تحکیم زیرساخت های جامعه برای تحقق دموکراسی و تاثیر گذاری برجنبش دموکراسی خواهی شده است. شبکه هایی که از طریق ائتلاف هایی همچون هم¬اندیشی، منشورزنان، کمپین یک میلیون امضا ، مادران کمپین، مادران صلح، لایحه خانواده وهمگرایی زنان برای طرح مطالبات تشکیل شده ومجددا ازیک سال پیش از انتخابات دوره دوم ریاست حمهوری احمدی نژاد در ارتباطی غیر سازمانی و سیال باهم قرارداشتند.این نهادهای مستقل و مرتبط با هم در«شبکه¬ای همگرا» با حرکتی تدریجی زیرساخت های جامعه را برای استقبال ازدموکراسی آماده ساختند. در این نهادهای کوچک ساخته شده به دست زنان، سازماندهی و مدیریت و سیاست های راهبردی تجربه شده است ؛ آموزه هایی که در جنبش های اجتماعی وجنبش های دموکراسی خواهی، همپا و حتی بیش از نقش رهبری اهمیت دارد.
ـدر دوران انتخابات نهادهایی که در سالهای اخیر از طریق ائتلاف های متعدد به هم نزدیک شده بودند ، مطالبات حقوقی و مورد توافق خود را از طریق همگرایی به بخشی از گفتمان غالب سیاسی جامعه تبدیل کردند. به طوری که سه کاندیدا از میان چهار کاندیدا پس از دیدار با نمایندگان همگرایی زنان پاسخگویی به مطالبات زنان را دربرنامه های خود اعلام کردند.(۶) و درمنشور جنبش سبز نیز توجه به حقوق زنان به روشنی ذکر شد که گواهی است بر تاثیرحضور نهادها وشبکه های ارتباطی و ائتلاف های زنان در شکل گیری جنبش های دموکراسی، آن چه فقدانش برای مثال در لیبی موجب شد که نسبت حرکت بهاره آن جامعه با بهار آزادی تعریف نشود وحضورش نیز در مصرموجب شد که حرکت سلفی گونه دولت جدید مورد اعتراض گسترده بازیگران اصلی جنبش دموکراسی خواهی قرار گیرد.
حضور« جنبش زنان» یا حضور «زنان درجنبش»؟
جنبش سبز به عنوان مثالی برای جنبش عام دموکراسی خواهی، درواقع حامل بخشی از پیام های جنبش های اجتماعی و مشخصا جنبش زنان بود که با هویتی مستقل چهارسال پیش از آن مهرحضور خود را با طرح مطالبات برابری خواهانه در جامعه و با استفاده از فضای خیابان بردرودیوار شهرکوبیده بودند. در واقع آنچه ما پیش از این در خیزش های گسترده عمومی شاهد بوده ایم جضور «زنان در جنبش ها» بوده است. اما این بار به مدد تلاش های برابری خواهانه و حضور مستقل و هویت مداری که از کمپین آغاز و در همگرایی جاری شده بود، سخن از حضور «جنبش زنان» در جنبش سبز دموکراسی خواهی است.
این جلوه جسورانه نه تنها محصور در حضور فیزیکی کنش¬گران که به معنای کاربست گفتمان های غالب و نیز مفاهیم و مصداق های جنبش زنان در بستر این جنبش هاست. آموزه هایی که جاری شدن آن از چشمه جوشان جنبش زنان در بستر جنبش دموکراسی خواهی، بی تردید موجب پایداری و تداوم آن خواهد شد.
منابع
۱. تاریخچه ۲۲ خرداد روز همبستگی زنان: شکل گیری جمع هم اندیشی زنان / مدرسه فمینیستی
https://www.feministschool.com/spip.php?page=print&id_article=716
۲.جنبش یک میلیون امضا : روایتی از درون . نوشین احمدی خراسانی .
https://www.iranianfeministschool.com/campaign/spip.php?article86
.۳. نوشین احمدی خراسانی. بهار جنبش زنان: روایتی از اشک ها و لبخندها.تهران: ۱۳۹۱. صص.۳۴۷ـ۳۵۴.
۴. بیانیه همگرایی جنبش زنان برای طرح مطالبات دردوران انتخابات
https://mag.gooya.com/politics/archives/2009/04/086911print.php
۵. نیره توحیدی. «جنبش زنان ایران دربسترجنبش سبز»در تحولات سیاسی ومبارزات دموکراتیک. بیست ویکمین کنفرانس بنیاد پژوهش های زنان ایران. پاریس. فرانسه.۲۰۱۰. ویراستار گلناز امین. کمبریج: بنیاد پژوهش های زنان ایران.
6. بیانیه آقای کروبی و منشور جنبش سبز
https://www.magiran.com/npview.asp?ID=186
https://www.aftabnews.ir/vdciu3av.t1av52bcct.html