مرکز حامیان حقوق بشر- مهناز پراکند، وکیل دادگستری
شرایط نگهداری محکومین به حبس در زندانها:
بعد از ثبت مشخصات محکومین به حبس در قسمت پذیرش وتحویل وسایل ضروری شخصی به محکوم ، محل استقرار او مشخص می شود .
پرسش- بعد از اینکه محکوم به حبس به زندان معرفی شد، چه کسی تعیین می کند که در کدام بند یا آسایشگاه نگهداری شود؟
پاسخ- برای مشخص کردن محل استقرار محکوم درزندان شورائی بنام شورای طبقه بندی زندانها درهرزندانی تشکیل شده که این شورا وظیفه تفکیک و طبقه بندی زندانیان را بعهده دارد .
پرسش- منظور از طبقه بندی زندانها و تفکیک زندانیان چیست؟
پاسخ – تفکیک وطبقه بندی زندانیان براساس سابقه ، سن، جنسیت، تابعيت، نوع جرم، مدت مجازات وضع جسماني و رواني، چگونـگي شخصيـت و استعـداد و ميزان تحصيـلات و تخصـص محکوم انجام میشود با توجه به این موارد محکوم به يكي از قسمتهاي مراكز حرفهآموزي و اشتغال، زندان يا مؤسسههاي تاميني و تربيتي که متناسب با وضعیت اوست ، معرفي ميگردد .با توجه به مقررات مربوط به تفکیک وطبقه بندی ،زندانیان مالی،مواد مخدر،قتل وجنایت ، سرقت وزندانیان عقیدتی و سیاسی باید ازهم تفکیک وهریک دربند ویژه خود نگهداری شوند همچنین زندانیان جوان نباید با زندانیان میانسال ونیززندانیانی که برای اولین مرتبه محکوم شده اند نبایدبا زندانیان سابقه دار دریک جا نگهداری شوند .برای این منظور قانونگذار مقررکرده در صورت امكان به محكوم يك اتاق با وسايل لازم داده شود وهرگاه محكومان بطور دسته جمعي نگهداري شوند بايد منتهاي كوشش و دقت را درانتخاب افراد يك گروه از حيث تناسب سن و جهات ديگر بويژه به هنگام خواب به عمل آورده و در شب بازديد و نظارت بيشتري درباره آنان اعمال گردد.
با توجه به این مقررات تهدید کردن برخی از زندانیان سیاسی وعقیدتی از طرف مسئولین زندان به اینکه آنان را به بند موسوم به جوانان یا بند زندانیان شرور و زیر اعدام و همچنین انتقال آنان به این بندها خلاف مقررات این آئین نامه است ومتخلف قابل پیگرد قانونی می باشند.
پرسش – نگهداری بازداشت شدگان یا زندانیانی که به دستور مقامات قضائی باید جدا از سایر زندانیان باشند چگونه باید باشد؟
پاسخ – براي محكومانی كه حسب دستور مقامهای قضايی صلاحيتدار می بايست بطور جداگانه نگهداری شوند بايد اتاقی با امكانات لازم درنظرگرفته شود. وتجویز این امکان برای برخی از زندانیان به معنای نگهداری او در سلول انفرادی نیست چرا که اصلا در آئین نامه اجرائی سازمان زندانها نگهداری زندانی در سلول انفرادی پیش بینی نشده است. در نظر گرفتن اتاقی با امکانات لازم برای یک زندانی مغایرتی با نگهداری زندانی در بند عمومی و در کنار سایر زندانیان ندارد.
پرسش- در برخی از دستورات مقامات قضائی دیده می شود که نوشته شده: “متهم جدای از سایر متهمین یا زندانیان نگهداری شود”آیا منظور از این دستور نگهداری فرد بازداشت شده یا زندانی در سلول انفرادی است؟
پاسخ – خیر، برای دریافت پاسخ دقیق تر این سؤال باید توجه داشت که: اولا- در هیچیک از مقررات قانون آئین دادرسی کیفری به قضات دادسرا یا دادگاهها مجوز نگهداری فرد بازداشتی یا زندانی در سلول های انفرادی داده نشده است. ثانیا- در هیچیک ازقوانین کیفری ما مجازاتی بعنوان مجازات تحمل زندان در سلول انفرادی پیش بینی نشده است. ثالثا- منظور قانونگذار از تجویز جداکردن متهمین از سایر زندانیان این است که:
الف –با توجه به موقت بودن قرارهای بازداشت صادره، متهمین در محل نگهداری متهمین یعنی بازداشتگاههای موقت و جدای از زندانیان نگهداری شوند و نه در زندانها و در جمع زندانیان.
ب – متهمینی که پرونده اتهامی مشترک دارند و بیم آن می رود که نگهداری آنها باهم در یک محل موجب شود که نتواند باهم تبانی و همفکر ی نموده و مسیر تحقیقات را از جهت رسیدن به حقیقت قضایا منحرف نمایند. بنابراین منظور از نگهداری متهمین یک پرونده جدا ازیکدیگر است.
پرسش- نگهداری زنان متهم یا محکوم به حبس که نوزاد شیر خواره دارند در بازداشتگاهها یا زندان چگونه خواهد بود؟ ایا برای اجرای دستور بازداشت یا محکومیت، کودکان آنها به زور و اجبار از آنها جدا می شوند؟
پاسخ – خیر، محكـومان و متهمان زن که کودک کمتر از 2 سال دارند حق دارند کودکان خود را تا سن دو سال تمام همراه خود درزندان یا بازداشتگاه نگهداری کنند .واگر زندانی فرزند بالای دوسال تا شش سال داشته باشد ویا بعد از دوسالگی فرزندش کسی را بیرون از زندان برای نگهداری نداشته باشد، در اینگونه موارد به مسئولین زندان اجازه داده شده است که درمؤسسه يا زندان محل مجزائی برای بچه ها تأمین نمایند وبدین ترتیب محل نگهداری کودکان 2 تا 6 سال را از بزرگسالان تفکیک و آنها را در محلی مجزا (مهد كودك) از زندان بزرگسالان نگهداری نمایند و يا چنانچه امکان تأمین مهد کودک ندارند، نسبت به انتقال کودکان موصوف به بهزيستی يا مؤسسههای نگهداری اطفال اقدام نمايند.
پرسش- مسئول آسایشگاه یا بند زندان مکلف است چه وسائل و امکاناتی را در اختیار محکوم به حبس قرار دهد؟
پاسخ – لوازم آسايشگاه برای هرمحكوم عبارت است از: تختخواب، تشك، بالش، دوتخته پتو،همچنین برای هر یک از پتو، تشك وبالش ملحفه ای هم باید داده شود.داشتن این لوازم در آسایشگاه یکی از حقوق هر زندانی است.هر کس مسئول نگهداری ونظافت لوازم خود است واز آنجا که آویزان کردن لباسها ولوازم شخصی در آسایشگاه ممنوع است باید به هریک ازمتهمین ومحکومین کمد یا کشوهای مخصوصی داده شود تا لوازم شخصی ولباسهای خود را درآنجا نگهداری کنند.
پرسش- محکومی که برای اجرای حکم به زندان معرفی می شود، در صورت داشتن بیماری چه وضعیتی خواهد داشت؟
پاسخ- هرزندانی درمدت دوماه اول حبس مورد معاینات دقیق پزشکی قرارگرفته واطلاعات بدست آمده نسبت به میزان سلامت جسمی وروانی او در پرونده اش ثبت می شود.همچنین محكومان معرفی شده به زندان يا مراكز حرفهآموزی واشتغال كه وضعيت ظاهری آنها حكايت از بيماريهای روانی و جسمانی دارد، بايد پيش از پذيرش، توسط پزشك معتمد مورد معاينه قرارگرفته ودرصورت نياز به مراقبتهای پزشكی و بيمارستانی، مراتب به قاضی مربوط اعلام گردد.
برنامه های روزانه بازداشتگاهها وزندانها:
همه بازداشتگاهها وزندانها برنامه های روزانه ای دارند که مربوط به اموربهداشتی ،کاری وسلامتی زندانیان است وطبق مقررات آئین نامه سازمان زندانها همه متهمین ومحکومین دربازداشتگاهها وزندانها مجبور هستند که این برنامه ها راهرروز اجراکنند .هیچ کس ازاجرای این برنامه ها مستثنی نیست مگر اینکه متهم یا محکومی بیماریا سالخورده باشد آنهم وقتی می تواند از انجام این برنامه ها معاف شود که پزشک زندان بیماری یا سالخوردگی اورا گواهی کرده واعلام کند که او نمی تواند برنامه های روزانه زندان را اجرا کندومسئول بهداری هم گواهی پزشک را تأئید کند ، در این صورت متهم بیمار یا سالخورده نه برای همیشه بلکه برای مدت معینی از اجرای برنامه های زندان معاف میشود.
البته بدیهی است اگر متهم یامحکومی بعلت سالخوردگی معاف گردد تعیین مدت برای معافیت اوبیهوده است .
پرسش- ایا برای زندانیان در مدتی که در زندان هستند ازطرف مسئولین زندانها برنامه یا برنامه های خاصی درنظر گرفته می شود؟
پاسخ – برنامه روزانه زندانیان با اذان صبح شروع می شود. متأسفانه آئین نامه زندانها استثنائی برای سایر ادیان ومذاهب قائل نشده وهمه زندانیان را با هر عقیده ومذهبی ملزم به بیدارباش در وقت اذان صبح نموده است.
زندانیان موظفند تا طلوع آفتاب واجبات مذهبی خودرا بجا آورده وبه استحمام ، نظافت آسایشگاه وامور شخصی خود بپردازند.بعد از طلوع آفتاب وقت ورزش است بعد صبحانه وسپس شرکت درکلاسها یا کارگاههائی که برای زندانیان تدارک دیده میشود.
کلاسها وکارگاهها تا اذان مغرب ادامه دارد .بعد از اذان مغرب اقامه نماز، صرف شام وبعد خاموشی است . بعد از خاموشی باید زندانیان سکوت کامل را رعایت کنند
برای خاموشی ساعت معینی در آئین نامه تعیین نشده است و تعیین ساعت خاموشی به عهده رؤسای زندانها گذاشته شده است.
نکته قابل توجه اینکه دربرنامه روزانه زندانیان غیر از فاصله زمانی بین اذان صبح تا طلوع افتاب زمان دیگری برای مطالعه کتاب وسایرکارهای شخصی آنان درنظر گرفته نشده است وبا اجرای دقیق این برنامه، متأسفانه زندانیان مدت زمانی بیش از8 ساعت یا در کلاسها یا درکارگاهها باید حضور داشته باشند. فقط در مدت زمان بعد از صرف شام تا وقت خاموشی می توانند برای خود برنامه مطالعه یا هر کار دیگری را طرح ریزی کنند.
درمواقعی که تلویزیون برنامه آموزشی داشته باشد که از نظرمسئولین زندان برای محکومین مفید تلقی شود، رئیس زندان می تواند بعد از ساعت 10 شب و تا پایان برنامه آموزشی تلویزیون ساعت خاموشی را به عقب بیندازد. همچنین در آئین نامه سازمان زندانها اجازه داده شده درموقع امتحانات که لازم است دروس آموزشی مطالعه شوند،محکومین بتوانند با اجازه مسئول زندان از روشنائی چراغ برای مطالعه استفاده کنند ولیکن باید سکوت کامل را رعایت کنند به نحوی که مزاحمتی برای سایرین ایجاد نشود.
پرسش- آیا نظارتی بر روابط بین زندانیان در یک آسایشگاه وجود دارد که از مزاحمت هر یک از زندانیان نسبت به دیگران جلوگیری نماید؟
پاسخ – زندانیان باید ادب ونزاکت را در روابط بین خود ومسئولین زندان رعایت کنند واز فریاد زدن وآواز خواندن با صدای بلند وجروبحث وگفتگوهای تند ومشاجره فردی یا دسته جمعی خودداری کنند. همچنین نباید در فضای بسته ومسقف سیگار بکشند.
پرسش- روزی چند بار از زندانیان آمار گرفته می شود؟
پاسخ- روزی دومرتبه از زندانیان آمار گرفته می شود وماهی یکبار محل کار وآسایشگاه واشیای انان مورد بازرسی قرار می گیرد.درهربار ورود وخروج به زندان وآسایشگاه نیز زندانیان مورد بازرسی بدنی قرار می گیرند.
پرسش- آیا مأمورین زندان حق بازرسی از آسایشگاه و تفتیش وسایل زندانیان را دارند؟
پاسخ – بله این امر در آئین نامه اجرائی سازمان زندانها پیش بینی شده است. طبق آئین نامه مسئولین زندان می توانند ماهی یک بار آسایشگاه را مورد بارسی قرار دهند تا از عدم ورود وسایل ممنوعه به آسایشگاه مطمئن شوند.
پرسش- ایا در زمان بازرسی از آسایشگاه لزومآ بایستی زندانیان محل آسایشگاه را ترک کنند و نظارتی بر نحوه بازرسی از اموال خود نداشته باشند؟
درمورد نحوه بازرسی وسایل زندانیان درآئین نامه ترتیبی معین نشده است اما با توجه به عمومات قانونی و سایر قوانین ومقررات حاکم بر حقوق متهمین ومحکومین لازم است که بازرسی از وسایل زندانیان به نحوی صورت گیرد که موجب به هم ریختگی وضعیت آسایشگاه وآسیب به وسایل زندانیان نشود وعملیات بازرسی نباید جنبه اذیت وآزار محکومین را داشته ووجهی از شکنجه محسوب شود .
عملیات بازرسی می تواند در حضور زندانیان وبا نظارت شخصی آنان صورت گیرد. در غیر این صورت عملیات بازرسی در واقع به نوعی شکنجه وآزار زندانی تبدیل میشود که قانونا جرم وقابل پیگرد قانونی است . مثلا بازرسی بندهای زندان در فصل زمستان نباید به نحوی باشد که زندانیان ساعتها درسرمای زمستان در زیر برف وباد وسرما در هواخوری مستقر شوند ویا در گرمای تابستان زیر نور شدید آفتاب قرار بگیرند وحتی از رفتن به دستشوئی محروم شوند .
پرسش- آیا زندانیان می توانند با خود وجه نقد داشته باشند؟
پاسخ – خیر زندانیان نمی توانند وجه نقد داشته باشند اما از آنجا که متهمین ومحکومین می توانند از فروشگاههای بازداشتگاه یا زندان برخی از مایحتاج خود را تأمین کنند،مسئولین زندانها مکلف هستند که برای رفع نیازهای پولی متهمین ومحکومین دربازداشتگاه یا زندان حسابی بنام تک تک متهمین و محکومین باز کنند تا آنان بتوانند از محل وجوه آن حساب مایحتاج خودرا از فروشگاه زندان خریداری کنند محل این حساب توسط خود زندانیان یا خانواده هایشان تأمین می شود.
پرسش – در صورتی که متهم یا محکوم به حبس وجه نقد یا اوراق بهادار داشته باشد چه برخوردی با او می شود؟
پاسخ – درصورتی که زندانبانان دروسایل زندانی یا نزد او وجه نقد یا اوراق بهادار کشف کنند ، ممکن است دووضعیت متصور شود:
الف ) اگر از وجوه مذکوراستفاده نامشروع شده است مثلآ آن پول را محکوم یا زندانی بعنوان رشوه به کسی داده یا در زندان بساط قمار راه انداخته و آن پول درقمارمورد استفاده قرارگرفته باشد، چون خود این کارها به تنهائی، جرم هستند همه پولهای کشف شده توقیف وموضوع به قاضی ناظر زندان گزارش می شود تا به عنوان یک جرم با آن برخورد شود یعنی برای زندانی پرونده جدیدی درست می شود واین بار باید به اتهام رشوه یا قمار یا هر جرم دیگری که درزندان با استفاده از پول انجام داده مورد محاکمه قرار گیرد .
همچنین اگرغیرازپول اشیاء ممنوعه دیگری نزد محکوم کشف شود که صرف نگهداری آنها جرم باشد مثلآ مواد مخدر یا مشروبات الکلی یا …در اینصورت هم موضوع صورتجلسه وبه قاضی ناظرزندان گزارش می شود تا طبق قانون با او برخورد کند.
ب ) اگرازپول یا اوراق بهادار کشف شده استفاده نامشروع نشده باشد وهمینطوردرمورد وسایلی که از محکوم کشف میشود اگر صرف نگهداری آنها جرم نباشد مثل اینکه محکوم وسیله بازی منچ یا شطرنج یا رادیوئی را نزد خودش نگهداری میکرده که بیشتر از یک موج داشته است، از آنجائی که صرف نگهداری منچ یا رادیو با بیش از یک موج جرم نیست در این صورت وسایل مذکور از او گرفته شده و موضوع صورتجلسه شده وفقط به اطلاع شورای انضباطی زندان می رسد .
پرسش- ایا مسئولین زندان اعم از مسئولین اداری یا انتظامی زندان حق دارند زندانی را بخاطر نگهداری وسایل غیر قانونی ضرب و جرح و تنبیه بدنی نمایند؟
پاسخ – خیر هیچ کس و هیچ مقامی تحت هیچ شرایطی حق ندارد زندانی را مورد ضرب و جرح یا تنبیه بدنی قرار دهد و یا به او فحاشی و توهین نماید. در هر زندانی رئیس زندان مسئول مراقبت از زندانی است و در صورت پیش آمدن چنین اتفاقی باید جوابگو باشد.
پرسش- آیا پوشیدن لباس مخصوص زندان برای همه زندانیان اجباری است؟
پاسخ – خیر، پوشیدن لباس مخصوص زندان،برای محکومین الزامی نیست . هیچ مقام یا مرجع دیگری حق ندارد محکومی را به پوشیدن لباس زندان ملزم کند.
اما دریک مورد پوشیدن لباس زندان برای زندانی اجباری است وآنهم موقعی است که” سازمان زندانها “در این خصوص مقرره ای صادرکرده باشد.
بدیهی است باید دستور سازمان زندانها بصورت کتبی صادرشده ودرزندانها به اطلاع زندانیان وزندانبانان رسیده باشد وحتی رئیس زندان نیز نمی تواند بدون وجود دستور سازمان زندانها چنین اجباری را به زندانیان تحمیل کند.
سازمان زندانها موظف است به تشخیص دایره مددکاری برای متهمین ومحکومین نیازمند لباسهای متناسب با فصول مختلف سال را تهیه ودراختیارشان قرار دهد. همچنین موظف است نیازمندیهای بهداشتی متهمین ومحکومین زن را نیز تأمین نماید.